Er zijn straten naar hem vernoemd in Sneek en in zijn geboorteplaats Scharnegoutum. Zijn naam staat vermeld op een plaquette in Amersfoort die herinnert aan de oprichting van de Raad van Verzet. Hij wordt vermeld op een paneel op de fusilladeplaats van kamp Vught waar hij werd geëxecuteerd en tot slot ontving verzetsstrijder Willem Santema postuum van koningin Wilhelmina het Verzetskruis. Een eer die nog geen honderd mensen uit het verzet te beurt zou vallen. Willem Santema (1902-1944) was betrokken bij meerdere verzetsorganisaties: hij werkte voor de pilotenlijn Fiat Libertas, het ondergrondse dagblad Trouw en voor de Raad van Verzet. Het Amerikaanse ministerie van defensie noemde hem in 1946 ‘one of the leading men of the Dutch resistance-movement’.

Vergetelheid

En toch dreigde deze verzetsheld langzaam maar zeker in de vergetelheid te raken. Gerrit van der Veen’s leven werd in 1946 al vereeuwigd in een biografie door Albert Helman en het leven van Hannie Schaft, beiden kregen ook het Verzetskruis, werd tien jaar later beschreven door Theun de Vries. Maar de naam Santema komt in de geschiedschrijving over de Tweede Wereldoorlog in Friesland niet veelvuldig voor. Dominee Ypma schrijft in 1953 over hem in zijn boek over het georganiseerde verzet in Friesland, hij wordt enkele keren genoemd in de overzichtswerken van historici als P. Wijbenga en Jack Kooistra en een neef publiceerde in 1990 samen met de Sneker onderwijzer en schrijver Henk van der Veer een beknopte biografie in beelden over zijn oom: In fersetsman yn wurd en byld.

Gelukkig is er nu een volwaardige biografie verschenen, geschreven door historicus Peter Bak. Die leerde afgelopen decennia enkele nazaten van Santema goed kennen door zijn studies over verzetskrant Trouw (in 1999 en 2019), omroep NCRV (2014) en over het interneringskamp Haaren: Een oord van bang wachten: kamp Haaren 1941-1944.
De biograaf realiseerde zich bij aanvang van zijn onderzoek, zo schrijft hij in zijn ‘Woord vooraf’, dat het geen dik boek zou worden. Santema werd immers maar 42 jaar oud. Hij had een vrij korte verzetscarrière en die is niet, zoals bij Gerrit van der Veen of Hannie Schaft, verbonden ‘aan een in het oog springende daad, prestatie of gebeurtenis’. Inderdaad, anders dan bij Van der Veen en Hannie Schaft of iemand als de bankier van het verzet Walraven van Hall (ook hij ontving postuum het Verzetskruis), bevat het (oorlogs)leven van Santema niet of nauwelijks gebeurtenissen die op spectaculaire wijze verfilmd kunnen worden.

Bildung

Wat Willem Santema zo bijzonder maakt, is wellicht dat hij heel ‘normaal’ was. En in die zin is deze biografie misschien exemplarisch voor vele verzetsmensen. Willem Santema groeide op in een stichtelijke protestantse omgeving, met ruimdenkendheid en oprechte aandacht voor de medemens als kernwaarden. Discussies over maatschappelijke opvattingen bleven vrij van ideologische scherpslijperij. Op de boerderij van zijn ouders was Willem Santema een speels en ondeugend kind, hij bleek (hoewel intelligent genoeg) te ongedurig voor een lange schoolcarrière en excelleerde in sport. Zijn eerste Elfstedentocht voltooide Willem Santema al op veertienjarige leeftijd.

Na de Eerste Wereldoorlog trad hij toe tot de Bijzondere Vrijwillige Landstorm in Scharnegoutum. Die Landstorm had, in de woorden van Peter Bak, ‘tot taak om bij oproer of andere maatschappij-ontwrichtende ontwikkelingen de openbare orde en rust te handhaven en, zo nodig, te herstellen’. De jonge Willem deed met zijn broer allengs meer aan zelfstudie, gaf in zijn geboortedorp zelfs regelmatig voordrachten en cursussen over talrijke onderwerpen, stortte zich als bestuurder op het protestantse verenigingsleven en kreeg grote belangstelling voor elektrotechniek. Met name radio’s en auto’s hadden zijn interesse.

Gaandeweg nam Santema steeds meer afstand van het boerenbedrijf. Hij begon radio’s te verkopen, vestigde zich als installateur en in 1929 startte hij een automobielbedrijf: Santax. Santema verhuurde zichzelf als chauffeur en dat bracht hem in de loop der jaren op uiteenlopende plaatsen in Europa. Die reizen, maar ook het feit dat hij gemeenteraadslid werd voor de CHU, zorgden ervoor dat hij een scherpe blik ontwikkelde voor de politieke ontwikkelingen in de jaren dertig. Met name tijdens een reis in 1934 naar Hongarije en twee reizen in 1938 en 1939 naar Zwitserland, zag hij met eigen ogen hoe Hitler, het nationaalsocialisme en het antisemitisme in korte tijd bijna heel Duitsland in de greep kregen.

Dat we deze geestelijke Bildung van Santema samen met zijn biograaf goed kunnen volgen, komt omdat de jonge ondernemende Santema al medio jaren twintig regelmatig schreef voor diverse periodieken binnen de protestantse zuil en eind jaren dertig een column verzorgde voor Land en volk, het weekblad van de CHU-Kamerkring. En dat is intussen natuurlijk verre van ‘gewoon’: een boerenzoon die zich opwerkt tot een moderne ondernemer en bovendien regelmatig zijn opinie over maatschappelijke onderwerpen publiceert. Drie onderwerpen, vermeldt Peter Bak, hadden daarbij zijn bijzondere belangstelling: ‘de stand van zaken – geestelijk en politiek – in hervormd Nederland, de wenselijkheid van staatspensioen én zijn belevenissen als automobilist langs ‘s Heren wegen.’

Verzet

Toen de oorlog uitbrak, raakte Santema niet meteen betrokken bij het verzet in Sneek. Dat gebeurde pas in 1941. Hoewel hij zelf zeker niet links georiënteerd was, begon het voor hem met de distributie van Vrij Nederland, Het Parool en Vonk. Een jaar later ging het al om veel meer: voedselbonnen regelen voor onderduikers en (Joodse) vluchtelingen aan onderduikadressen helpen. In april 1943 moest hij Friesland achter zich laten en verhuisde hij naar Amsterdam. Zijn werk richtte zich op de illegale Trouw en de Raad van Verzet.

De grootmoeder van de beroemde historicus Jacques Presser was geboren in Sneek en Santema had Presser aan een onderduikadres geholpen. Die memoreerde na de oorlog: ‘In november 1943 heb ik hem voor de laatste maal bij mij thuis ontmoet […]. Hij werd toen reeds van alle kanten gezocht, was al enkele malen aan een arrestatie ontkomen en had veel moeite om zijn spoor voor de SD verborgen te houden.’ Volgens Presser zag Santema heel goed in dat hij om veiligheidsredenen zijn verzetswerk eigenlijk zou moeten staken. ‘Dit strookte echter niet met de opvattingen die deze stoere Fries kenmerkten,’ aldus Presser. Hij weigerde zich over te geven aan de – zijn eigen woorden – slappe houding van zoveel Nederlanders en was bereid zichzelf op te offeren voor een groter goed. Het onvermijdelijke gebeurde natuurlijk: de moedige en volhardende verzetsman werd door de bezetter gegrepen en ruim een half jaar later geëxecuteerd. Op 9 augustus 1944 kwam een eind aan het leven van een vrome man uit een orthodox-protestants milieu, die al sedert zijn jeugd zijn bestaan in dienst stelde van God, Oranje en vaderland. Voor hem een vanzelfsprekendheid, voor ons bijzonder.

Peter Bak, Door de tralies schijnt de zon. Biografie van Willem Santema 1902-1944. Uitgeverij Noordboek, Gorredijk 2020.

Deze bespreking werd eerder gepubliceerd op Biografieportaal.